काठमाडौं । खेलकुदको आफ्नै गति र विशेषता हुन्छ । यसलाई स्थानीय परिवेशमा अनुकूलन गराउने प्रयास गर्न सकिएला, तर बाँध्न सकिँदैन । यो दशक पनि विश्व खेलकुदमा केही अवसर र अवरोध देखिने छन् । जसलाई पहिचान र सामना गर्ने सामर्थ्य नेपाली खेलकुदले विकास गर्नैपर्छ ।
वर्ष २०८१ को पहिलो महिना वैशाख बित्न लागेको छ । बितेको वर्षको समीक्षा र यो वर्षको योजनामा घोत्लिँदा नेपाली खेलकुदमा प्रशासकीय बदमासीबाहेक बाँकी कुरा सकारात्मक, उत्साहजनक, उर्जाशील र आशालादो देखिन्छ । वर्ष २०८१ क्यालेण्डरको नियमित चक्र मात्रै नभएर नयाँ दशकको सुरुआत पनि हो । त्यसैले खेलकुदमा विगत र आगतबीच समरेखा कोर्ने नयाँ थालनीको वर्ष पनि हो ।
यो दशक नेपाली खेलकुदका लागि पूर्वाधार र लगानी, औद्योगिकीकरण र व्यावसायिकता, नवीनतम सोच र प्रविधि, सहभागिता र सफलता अनि राष्ट्रिय गौरवको दशक बन्न सक्नुपर्छ । ०८० को दशक नेपाली खेलकुद कस्तो बन्नुपर्छ भन्ने सन्दर्भ भन्दा पनि आज हामी यो दशक विश्व खेलकुदले कस्तो मोड लेला भन्ने चर्चा गर्दैछौं ।
भविष्यको पूर्वानुमान लगाउनु निकै कठिन विषय हो । नयाँ प्रवृत्तिहरूको विश्लेषण, भूगोल र जनसंख्याको रणनीतिक बदलाव, प्रविधिहरूको बढ्दो प्रयोग, पहुँच र रुचि अनि विश्व खेलकुदको हरपल बदलिइरहने विशेषताको आधारमा खेलकुदमा आउन सक्ने केही बदलाव यस्ता हुन सक्छन्:
डिजिटल फर्स्ट-खर्चिलो हेराइ
अबको दशकमा खेलकुद सबैभन्दा बढी डिजिटल प्लेटफर्ममा हेरिनेछ । त्यसले खेलकुदका सामग्री उत्पादन गर्ने, वितरण गर्ने र उपभोग गर्ने तरिका बदल्ने छ । परम्परागत सञ्चारमाध्यम या त परिवर्तन हुनुपर्नेछ या विस्थापित ।
कुनै पनि खेलका समर्थकले आफूले चाहेको सामग्री मात्रै हेर्नेछन् र त्यसकै मात्र भुक्तानी गर्नेछन् । यसको अर्थ के हो भने केबल र परम्परागत टिभीको भन्दा लाइभ स्ट्रिमिङमा खेलकुद बढी हेरिनेछ । खेलकुदमा मात्रै केन्द्रित भएर नेटफ्लिक्स, प्राइम भिडियो जस्ता प्लेटफर्म अगाडि आउन सक्छन् ।
फिफाले सुरु गरेको ‘फिफा प्लस’ जस्ता प्लेटफर्म अझ प्रभावकारी हुनेछन् । खेलकुद महासंघ, संघ, लिग र क्लबहरूले आफ्ना उत्पादन आफैं बेच्न वा प्रसारण गर्न थाल्नेछन् । फ्रेन्चाइज प्रतियोगिताहरू बढ्नेछन् भने लामो समय र ढाँचामा खेलिने खेलहरू संकटमा पर्न सक्छन् ।
इ-स्पोर्ट्सको क्रान्ति , नयाँको उदय, पुरानाको विलय
इ-स्पोर्ट्स कान्छो पुस्ता ‘जेन-जी’ र ‘जेन-अल्फा’को विशेष रुचिको क्षेत्र हो । पछिल्लो एक दशकमा राम्रैसँग हुर्किएको इ–स्पोर्ट्सले यो दशक विश्व खेलकुदमा सबैभन्दा ठूलो हिस्सा ओगट्न सक्छ । अबको १० वर्षमा सक्रिय जनसंख्याको सबैभन्दा ठूलो हिस्सा कुनै न कुनै रूपले इ–स्पोर्ट्ससँग जोडिनेछ ।
आफ्नै कोठमा बसेर कम्प्युटर र इन्टरनेटको माध्यमबाट विश्वको कुनै पनि कुनामा बसेका जोकोहीसँग खेल्ने क्षमता नै इ–स्पोर्ट्सको मुख्य हतियार हुनेछ । हुन त इ–स्पोर्ट्स पूर्ण रूपले एउटा खेल हो कि होइन भनेर तर्क गर्ने बाटो खुला छ । तर युवापुस्ताको आकर्षण र कर्पोरेट सेक्टरको साथले यसलाई खेलकुदको मेनस्ट्रिम बनाउने छ ।
भर्चुअल रूपमा प्रतिस्पर्धा गर्ने भए पनि भिआर/एआर गगल्सको सहायताले यसलाई वास्तविक दुनियासँग निकै नजिक पुर्याइदिएको छ । अनुमान गरौं, अन्तर्राष्ट्रिय ओलम्पिक कमिटीले इ-स्पोर्ट्सको लोकप्रियतालाई मान्यता दिनेछ र ओलम्पिकमा स्थान दिनेछ । यो दशकमा केही नयाँ खेलको उदय हुनेछ भने परम्परागत पुराना खेललाई संरक्षण गर्नुपर्ने अवस्था आउन सक्छ ।
औसत रंगशाला अझै पनि मानिसहरू भेला हुने ठाउँमा परिणत हुनेछन् । तर, अनुभव बिल्कूल फरक । चलचित्र हेर्दा जस्तै अब प्रत्यक्ष रूपले खेलकुद हेर्दा पनि भिआर/एआर जस्ता प्रविधिको प्रयोग हुन सक्छ ।
दीगोपना र पर्यावरणमैत्री
खेलकुदको बढ्दो प्रभाव र बजारले अब दिगोपना खोज्नेछ । वास्तविक सरोकारवालाहरूले खेलकुदलाई दिगो विकास र पर्यावरण मैत्री अभियानसँग जोड्न थालिसकेका छन् । यो दशक यसको प्रयोग ह्वात्तै बढ्नेछ ।
अब बन्ने रंगशालाहरु कार्बन न्यूट्रल हुन सक्छन् । अमेरिकी आइस हक्की टिम सियाटल क्रेकनको ‘क्लाइमेट प्लेज एरिना’ जस्तै विश्वका धेरै रंगशाला कार्बन न्युट्रल वा जिरो कार्बन प्रमाणित हुन सक्छन् । यस्ता रंगशाला र खेलस्थल पूर्ण रूपमा पुनः प्रयोगयोग्य हुनुपर्छ । जसले फोहरलाई पुनः प्रयोग गर्न सक्नुपर्छ भने आफ्नै ऊर्जा र पानीको उपयोग गर्ने तरिकाहरू खोज्नुपर्छ । अबको खेलकुद सम्भव भएसम्म पर्यावरणमैत्री हुनुपर्छ ।
बहुउद्देश्यीय पूर्वाधार
अब बन्ने खेलकुदमा पूर्वाधारहरू डिजाइनदेखि निर्माण सामग्री र उपयोगिताको हिसाबले पनि फरक हुनेछन् । एउटा खेलका लागि विशष्टिकृत रंगशाला अन्य प्रयोजनका लागि पनि तयार रहनेछन् । कभर्डहलहरू बहुउद्देश्यीय हुनेछन् ।
खेलकुद प्रतियोगिता आयोजनाको लागि मात्रै नभएर अन्य सामाजिक कार्य, विपतको समय, अस्थायी आवास र फरक प्रयोजनमा पनि काम आउने खालका भौतिक पूर्वाधारको निर्माण हुनेछ । कतारले विश्वकप फुटबल आयोजना गरेका रंगशालाहरूलाई विश्वविद्यालय, होटल, म्युजियमजस्ता अन्य पूर्वाधारमा बदलेका उदाहरण हामीले देखिसकेका छौं ।
औसत रंगशाला अझै पनि मानिसहरू भेला हुने ठाउँमा परिणत हुनेछन् । तर, अनुभव बिल्कूल फरक । चलचित्र हेर्दा जस्तै अब प्रत्यक्ष रूपले खेलकुद हेर्दा पनि भिआर/एआर जस्ता प्रविधिको प्रयोग हुन सक्छ । बढी भिडभाड हुने ठाउँहरू स्वतः आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्सले नियन्त्रण र सञ्चालन गर्ने हुँदा भविष्यको रंगशाला एआई सिकाउने एकेडेमी जस्तै हुनेछन् ।
दशरथ रंगशालाभित्र छिर्दै गर्दा तपाईंको टिकट जाँच्ने र बाटो देखाउने स्वयंसेवक कुनै व्यक्ति होइन, रोबोट हुनसक्छ । रंगशाला ठूला र बढी क्षमताभन्दा पनि साना र बढी सुरक्षित बन्न सक्छन् । ती पूर्वाधार खेलका लागि सधैं तयार हुन्छन् नै । कोभिड जस्ता महामारी, भूकम्प, युद्ध वा आप्रवासी समस्याका लागि अस्थायी सिविर बन्नेछन् ।
खेलाडी केन्द्रित
अबको दशक खेलाडी केन्द्रित हुनेछ । क्लब र प्रशिक्षकसँग भन्दा बढी अधिकार अब खेलाडीको रोजाइमा निर्भर गर्नेछ । विश्व खेलकुदको शक्ति सन्तुलन विस्तारै खेलाडीतर्फ सर्नेछ । खेलाडी अनुबन्धनहरू पूर्ण रूपमा डेटाद्वारा निर्धारित हुनेछन् । एजेन्टको लबिङभन्दा पनि कम्प्युटर डेटामा भर पर्नुपर्ने हुनसक्छ ।
डिजिटल दुनियाँले क्लबको भन्दा व्यक्तिगत खेलाडीको समर्थक बढाउने छ । कर्पोरेट हाउसहरूले क्लब वा राष्ट्रिय टोलीभन्दा स्टार खेलाडीलाई नै रोज्नेछन् । फुटबल, क्रिकेट जस्ता टिम खेलमा पनि व्यक्तिगत खेलाडीकै बढी चर्चा हुनेछ । व्यावसायिक डिलहरू अहिलेजस्तो अँध्यारो कोठामा हुने छैन । परादर्शी प्रक्रिया र पारदर्शी भुक्तानीको अभ्यास हुनेछ ।
एआइ, ब्लकचेन र डिजिटल मुद्राको आगमनले परम्परागत सट्टेबाजी व्यवसायको ढाँचा बदलिएको छ । बुकी अर्थात एजेन्टको भूमिका खुम्चिएको छ ।
खेलकुदमा प्रविधि, बायो मेडिकल र न्युरो साइन्स
सबैभन्दा ढुक्क भएर अनुमान लगाउन सकिने कुरा खेलकुदमा प्रविधिको उच्चतम प्रयोग हुनेछ । खेलाडीको तालिममा, प्रतियोगिता आयोजनामा, रेफ्री वा निर्णायकको काममा होस वा दर्शकको सहभागिता र हेराइमा प्रविधिको भूमिका मुख्य हुनेछ ।
अहिलेको भिडियो असिस्टेन्ट रेफ्री (भिएआर) वा डिजिटल रिभ्यू सिस्टम पूर्ण रूपले स्वचालित प्रणाली अर्थात एआईद्वारा चल्नेछ । प्रतिबन्धित शक्तिबर्धक औषधीको प्रयोग खेलकुदमा निषेधित छ । प्राकृतिक हिसाबले तिखारिएका खेलाडीमात्रै वास्तविक खेलाडी हुन् भन्ने बुझाइ अब बदलिन सक्छ । किनभने डोपिङविरुद्धको लडाईंमा कृत्रिम र प्राकृतिकबीचको भिन्नता झन् झन् साँघुरिँदै गएको छ ।
मानिसले विज्ञान र प्रविधिको सहायताले आफैंलाई पुनर्निर्माण गर्न सिकिरहेको छ । अंग प्रतिस्पाथन, प्रत्यारोपण र जेनेटिक वृद्धिलाई चिकित्सा विज्ञानले सहज र परिणाममुखी बनाइसकेको विश्वमा तिनै उपचार पद्धति खेलाडीहरूको चोटपटक घटाउने पूर्वतयारीको रूपमा ‘एडप्ट’ नहोला भन्न सकिन्न ।
शारीरिक तन्दुरुस्तीका लागि नियमित स्ट्रेचिङको ठाउँमा ‘क्रसफिट’ जस्ता विधाको प्रयोग हुन सक्छ । मानसिक तन्दुरुस्तीका लागि न्युरो साइन्स वा न्युरो ट्रेनिङले खेलकुदमा स्थान बनाउन सक्छ । खेलाडीको शरीरका कोषिका, अंग र प्रणाली चुस्त राख्न बायोमेडिकल साइन्सको प्रयोग पनि बढ्न सक्छ । मुढेबलमै भिड्नुपर्छ भन्ने केही पुरातन सोचहरू हराउने छन् ।
बेटिङको प्रभाव
पछिल्लो समय विश्व खेलकुदमा बेटिङ वा सट्टेबाजीको प्रभाव बढिरहेको छ । युरोप/अमेरिकाले दशकौं अगाडि यसलाई वैधता दिएर नियमनमा राखेका छन् । सट्टेबाजी प्रतिबन्धित नेपाल जस्तो देशमा पनि पछिल्लो दशक बेटिङको प्रभाव बढेको छ । कमजोर कानुनी व्यवस्था र प्रस्टता नहुँदा बेटिङ र खेल मिलेमतोलाई एउटै बास्केटमा हालेर हेरिएको छ ।
एआइ, ब्लकचेन र डिजिटल मुद्राको आगमनले परम्परागत सट्टेबाजी व्यवसायको ढाँचा बदलिएको छ । बुकी अर्थात एजेन्टको भूमिका खुम्चिएको छ । कानुनी वैधता पाएका ठाउँमा बेटिङको स्वरुप परिवर्तन हुनेछ भने नपाएका ठाउँमा ‘सेरोगेट’ ढाँचामा बेटिङ कम्पनीहरू फैलने छन् । अहिले नेपाली क्रिकेटमा प्रयोजक बनेर आएका ‘डाफा न्युज’, ‘वान एक्स ब्याट’ जस्ता उत्पादन यसका राम्रा उदाहरण हुन् ।
लैंगिक एवं रंगभेदको अन्त्य
अबको दशक खेलकुदले विभेद, व्यभिचार वा अन्याय सहने छैन । मैदानभित्र वा बाहिर हुने कुनै पनि रंगभेदी दुर्व्यवहार, लैंगिक विभेद, असमानता वा यौनहिंसाको खेलकुदमा स्थान हुने छैन ।
यो दशक खेलकुदमा महिलाको हिस्सा बढ्नेछ । महिलाको खेलकुद प्रतियोगिताको व्यावसायिक स्तर र लोकप्रियता बढ्नेछ । पारिश्रमिकमा समानता आउनुपर्छ । मार्केटिङ र ब्रान्डिङको दृष्टिकोणले हेर्ने हो भने पनि खेलकुदमा समानता यो दशकको नारा हुनेछ ।
रंगभेदी व्यवहारको निगरानी गर्न खेलस्थलमा यथेष्ट निगरानी हुनेछन् भने मैदानमा मात्रै नभएर समर्थक बस्ने ठाउँमा पनि विशेष निगरानी पक्कै हुनेछ । रंग, नश्ल, जाति वा लिंगको आधारमा गरिने कुनै पनि दुर्व्यवहार कानुनी रूपमा दण्डनीय हुने बाध्यकारी संहिता जुनसुकै खेलले लागू गर्नेछ ।
फ्यान इन्गेजमेन्ट (जेन-जी र जेन अल्फा)
यो दशक खेलकुदमा समर्थकको झुकाव झनै बढ्नेछ । व्यावसायिक खेलकुदको सुरुआत र अन्त्य समर्थकबाटै हुन्छ । फाइभ जी प्रविधिको सर्वसुलभ पहुँचले विश्वका जुनसुकै ठाउँमा भएका स्थानीय प्रतियोगितालाई पनि ग्लोबल बनाइदिएको छ ।
तर, भविष्यका फ्यानहरू अहिलेका फ्यानभन्दा फरक हुनेछन् । नयाँ पुस्ताका सर्मथकहरू स्क्रिनमा खेलाडी हेरेर चुप बस्ने स्वभावका हुँदैनन् । उनीहरू डिटिजल प्लेटफर्ममा सहज पहुँच राख्छन् । खेलाडी, क्लब वा टिमसँग उनीहरूको सिधा अन्तरक्रिया हुनेछ । सोझो भाषामा भन्दा खेलकुदका फ्यानहरू सबैभन्दा बलिया र हस्तक्षेपकारी सरोकारवालाको रूपमा स्थापित हुनेछन् । कुनै पनि खेल वा क्लबले उनीहरूको चाहनालाई नजर अन्दाज गर्न सक्ने छैनन् ।
आगामी दशक विश्व खेलकुदमा आउने जुनसुकै सम्भावित अवसरलाई सफलतामा बदल्ने र चुनौतीको सामना गर्ने क्षमता नेपाली खेलजगतले पनि विकास गर्नैपर्छ
काबुबाहिरको प्रभाव, (युद्ध, महामारी, आर्थिक संकट)
खेलकुद सधैं आफ्नै गतिमा अघि बढ्छ । तर यसमा पनि कहिलेकाहीं बाधाअड्चन नआउने होइन । अघिल्लो दशकको कोभिड महामारीलाई उदाहरण मानौं । कहिलेकाहीं काबुबाहिरको परिस्थतिले खेलकुदमा प्रभाव पार्दछ ।
कोभिडले झन्डै दुई वर्ष प्रत्यक्ष खेल प्रतियोगिता प्रभावित भयो । ओलम्पिक नै सार्नुपर्यो । अर्को उदाहरण लिउँ, रुस-युक्रेन युद्धलाई । यसले रुसलाई अहिले विश्व खेलकुदको नक्साबाट बाहिर राखेको छ । आप्रवासी समस्या विकराल बन्दा ओलम्पिकमा तटस्थ खेलाडीको संख्या बढिरहेको छ ।
यी त केही उदाहरणमात्रै हुन् । अन्य क्षेत्रमा जस्तै खेलकुदमा पनि परिस्थतिजन्य प्रभाव देखिने गर्दछ । यो दशकको सुरु रुस-युक्रेन युद्धको निरन्तरता, इजरायल-हमास द्वन्द्व, इजरायल-इरान ध्रुवीकरण, विश्व आर्थिक संकटलगायतका घटनाबाट भइरहेको छ । यसको अर्थ विश्व खेलकुदमा यसले स्वभाविक उतारचढाव ल्याउने छ ।
खेलकुद परिणामको हिसाबले अनुमान लगाउन जति कठिन छ, यसमा आउने परिवर्तनबारे अनुमान लगाउन पनि त्यति नै कठिन छ । समयअनुसार खेलकुदमा पात्र फेरिन्छन् । प्रवृत्ति फेरिन्छ । यसको शैली फेरिन्छ । तर स्वस्थ प्रतिस्पर्धाको भावना, भाइचारा, एकता र आपसी मेलमिलापको खेलकुदको विश्वव्यापी चरित्र भने जहिले पनि उस्तै रहन्छ ।
आगामी दशक विश्व खेलकुदमा आउने जुनसुकै सम्भावित अवसरलाई सफलतामा बदल्ने र चुनौतीको सामना गर्ने क्षमता नेपाली खेलजगतले पनि विकास गर्नैपर्छ । त्यसका लागि हचुवाको खेलनीति, आसेपासे जमातले भरिएको नेतृत्व, स्रोतसाधनको अनुचित दोहन, थैलीअनुसारको भौतिक पूर्वाधार वा विदेश भ्रमणको लावालस्करभन्दा पनि खेलाडीलाई विज्ञान र प्रविधिमा आधारित तालिम, प्रशस्त प्रतियोगिता, समग्र खेल क्षेत्रको औद्योगिकीकरण, सम्भावनाअनुसारका संरचना, खेलकुद संघहरूको व्यावसायिकता र परिणामअनुसारको पुरस्कार र दण्ड जरिवानाको व्यवस्थालाई ‘दशकको खेल गौरव’को रूपमा स्थापित गर्न जरुरी छ ।
