लोकबहादुर गुरुङ

बक्सिङका जोसिला ‘क्याप्टेन’

उमेरले ६४ वर्ष लागिसके पनि लोकबहादुर गुरुङको युवा जोस कायमै छ । पोखरा रंगशालामा बक्सिङ प्रशिक्षण गराइरहँदा उनी किशोर खेलाडीभन्दा तीव्र गतिमा पञ्च हान्छन् । पोजिसन लिन्छन् । खेलाडीले नबुझ्ला भनेर आफैं डमी गरेर देखाउँछन् ।

पोखरालाई केन्द्र बनाएर गण्डकी प्रदेशले नवौं बृहत राष्ट्रिय खेलकुद आयोजना गर्दै छ भन्ने चर्चा चल्न थालेदेखि नै उनको दैनिकी यसैगरी पोखरा रंगशालामा झन्डै तीन दर्जन चेलाचेलीलाई बक्सिङ सिकाएरै सुरु हुन्छ ।

विदा मनाउन आउँदा उनलाई नेपालमा राष्ट्रिय खेलकुद हुँदै छ, त्यो पनि आफ्नै सहर पोखरामा भन्ने सामान्य जानकारीसम्म थिएन । तत्कालीन पश्चिमाञ्चल विकास क्षेत्रमा बक्सिङका खेलाडी पनि थिएनन् । तथापि उनका एक मित्र विद्या मरासिनी पश्चिमाञ्चलको बक्सिङ टोलीका सदस्य थिए ।

भारतीय सेनाका सेवानिवृत्त सुबेदार मेजर, अनररी क्याप्टेन गुरुङले जागिरे छँदै २०४० सालमा पोखरामा भएको दोस्रो राष्ट्रिय खेलकुदमा स्वर्ण पदक जितेका थिए । चार महिना २२ दिनको छुट्टीमा घर आएका बेला गुरुङलाई त्यो अवसर जुरेको थियो । अहिले चार दशकपछि चाहिँ उनी आफ्ना चेलाहरूबाट त्यो सफलता प्राप्त गर्न चाहन्छन् ।

विदा मनाउन आउँदा उनलाई नेपालमा राष्ट्रिय खेलकुद हुँदै छ, त्यो पनि आफ्नै सहर पोखरामा भन्ने सामान्य जानकारीसम्म थिएन । तत्कालीन पश्चिमाञ्चल विकास क्षेत्रमा बक्सिङका खेलाडी पनि थिएनन् । तथापि उनका एक मित्र विद्या मरासिनी पश्चिमाञ्चलको बक्सिङ टोलीका सदस्य थिए ।

विदा मनाउन आएको बेला फिटनेस कायम राख्नकै लागि भए पनि गुरुङले मरासिनीसँग बक्सिङ अभ्यास सुरु गरे । उनीहरू नियमित रूपमा पोखरामा अभ्यास गर्थे ।

‘त्यतिबेला नेपालमा रुस र दक्षिण कोरियाका बक्सिङ प्रशिक्षकहरूको चहलपहल निकै थियो । हामी अभ्यास गरिरहेको ठाउँमा एकजना रुसी प्रशिक्षक आइपुगे छन् । खासमा उनलाई केन्द्रबाट ट्यालेन्ट हन्ट (प्रतिभा खोज) का लागि जिल्ला पठाइएको रहेछ । उनी आएको दिन म एक्लै अभ्यास गरिरहेको थिएँ । उनले मलाई तिमी एक्लै हो ? भनेर सोधे,’ गुरुङ चार दशकअघि फर्किए, ‘मैले अर्को साथी पनि छ, तर आज ऊ आएन भनें । त्यसपछि उसले हामीलाई साँझ लेकसाइड आउनु भन्यो । म र विद्या मरासिनी साँझ उसलाई भेट्न लेकसाइड गयौं । त्यहाँ उसको आग्रहअनुसार मैले आफ्नो बक्सिङ कला देखाएँ । मलाई उसले तिमी त एकदमै फास्ट रहेछौं भनेर काठमाडौं बोलाए आउँछौं ? भनेर सोध्यो । मैले बोलाए आउने भनेर सहमति जनाएँ ।’

रुसी प्रशिक्षक फर्किएको एक सातापछि नै गुरुङलाई काठमाडौंबाट बोलावट आयो । देशभर स्काउटिङका लागि गएका प्रशिक्षकहरूले छानेका प्रतिभावान खेलाडीहरू सबैलाई काठमाडौंमा ल्याइएको थियो । देशभरबाट छानिएका सयभन्दा बढी तिनै खेलाडी काठमाडौंमा आइपुगेपछि कोरियाली प्रशिक्षकसँग अभ्यास गरेको गुरुङ सम्झन्छन् ।

त्यही बेला भारतको जम्सेदपुरमा एउटा आमन्त्रण प्रतियोगिता परेको थियो । प्रतिभा खोजबाट ल्याइएका खेलाडीको बीचबाट त्यो प्रतियोगिताका लागि खेलाडी छानियो । भारतमामाथिल्लो स्तरको बक्सिङ अनुभव बटुलिसकेका गुरुङ नछानिने कुरै थिएन । तर, प्रतियोगिता स्थगित भएपछि उनले नेपाललाई प्रतिनिधित्व गर्दै खेल्ने मौका भने पाएनन् । किनकि उनी त फौजबाट जम्मा चार महिना २२ दिनका लागि मात्र छुट्टी लिएर देश फर्किएका थिए ।

बिदामा आएका बेला जिल्लाबाट केन्द्रीय क्याम्पसम्म पुग्ने र आ-आफ्नो क्षेत्रका लागि राष्ट्रिय खेलकुदमा भाग लिने उनीमात्र थिएनन् । ‘त्यहाँ त भारतीय सेनाका लाहुरे धेरै रहेछन् । म आफूमात्र भन्ठानेको त, के को हुन्थ्यो,’ गुरुङ स्मरण गर्छन ।

जम्सेदपुरमा खेल्न नपाए पनि उनी केन्द्रीय क्याम्पमै प्रशिक्षणरत थिए । त्यही बेला राष्ट्रिय खेलकुद हुँदै थियो । राष्ट्रिय खेलकुदका लागि क्याम्पबाट सबै खेलाडीलाई आ-आफ्नो क्षेत्रबाट खेल्ने र त्यसपछि फर्किने निर्देशनका साथ बिदा गरियो । यसरी बिदामा आएका बेला जिल्लाबाट केन्द्रीय क्याम्पसम्म पुग्ने र आ-आफ्नो क्षेत्रका लागि राष्ट्रिय खेलकुदमा भाग लिने उनीमात्र थिएनन् । ‘त्यहाँ त भारतीय सेनाका लाहुरे धेरै रहेछन् । म आफूमात्र भन्ठानेको त, के को हुन्थ्यो,’ गुरुङ स्मरण गर्छन ।

भारतीय सेनामा बक्सिङकै कारण गुरुङको पहिचान थियो । सानो दर्जा भए पनि इज्जत ठूलो थियो । सबैले राम्रो खेलाडी भनेर निक्कै सम्मानगर्थे । त्यसैले बक्सिङ उनका लागि सबैभन्दा प्रिय चिज बनिसकेको थियो । बिदामा देश फर्किंदा खेल्न नपाइएला भन्ने चिन्ताले कहिलेकाहीं उनलाई सताउँथ्यो पनि । तर, नेपाल आएपछि उनले बक्सिङमैत्री वातावरण पाए । जसबाट फिट रहिरहने उनको उद्देश्यमा सहयोग मिल्यो ।

घरको वातावरण भने उनले चाहेजस्तो रहेन । बिदा मनाउन आएको छोरा घरमै बसोस, टन्न मासु खाएर मोटाओस, फर्कंदा आमाको मायास्वरुप केही किलो वजन बढाएर जाओस भन्ने आमाको चाहना थियो । ‘आमा जहिले पनि ‘मासु धेरै खा । मोटाउनुपर्छ । घरमै बस । आफन्तहरूकहाँ जा । यो मुक्कामुक्की खेल्ने कामचाहिँ नगर’ भन्नुहुन्थ्यो,’ गुरुङ सम्झन्छन्, ‘आमाको माया न भयो । तर मलाईचाहिँ बक्सिङ नखेली नहुने । तौल त बढ्न दिनै हुन्नथ्यो । आमाले बरा खेलकुदको त्यो कुरा कसरी बुझ्नु । उहाँलाई त आफ्नो छोरालाई चोट लाग्ला, दुब्लाउला भन्ने चिन्ता हुन्थ्यो । त्यो सही पनि हो ।’

गुरुङले दोस्रो राष्ट्रिय खेलकुदमा पश्चिमाञ्चल विकास क्षेत्रको प्रतिनिधित्व गर्दै ५१ केजी तौल समूहमा प्रतिस्पर्धा गरे । प्रतियोगितामा उनले चार फाइट लड्नुपर्यो । चारवटै फाइटमा उनले प्रभावशाली जित दर्ता गराउँदै स्वर्ण पदकमा कब्जा जमाए ।

भारतीय सेनाको लाहुरेले राष्ट्रि«य खेलकुदको स्वर्ण पदक जित्दाको चार खेलको यात्रामा तत्कालीन नेपाली बक्सिङका सुपर स्टार पुष्करध्वज शाहीमाथि पनि जित हासिल गरेका थिए । गुरुङका अनुसार उनले कुनै पनि खेलमा तीन राउन्डसम्म प्रतिस्पर्धा गर्नुपरेन । ‘सबै खेल टिकेओ (टेक्निकल नकआउट)का आधारमा जितेको हुँ,’ विगत सम्झँदा उनी रोमाञ्चित भए ।

को हुन गुरुङ ?

भारतीय सेनाका पूर्व लाहुरे गुरुङ भारतलाई प्रतिनिधित्व गर्दै अन्तर्राष्ट्रिय बक्सिङ प्रतियोगिता खेलेका प्रतिष्ठित खेलाडी हुन् । खेल जीवनमा क्षमताअनुसार मौका नपाएपछि चाँडै प्रशिक्षणमा लागेका गुरुङले भारतका लागि थुप्रै अन्तर्राष्ट्रिय खेलाडी उत्पादन गरे । उनका चेलाहरूले ओलम्पिकसम्म पुगेर भारतको प्रतिनिधित्व गरेको गौरवमय उपलब्धि गुरुङसँग छ । यतिमात्र होइन, भारतीय बक्सिङका मुख्य प्रशिक्षक नरेन्द्र राना पनि गुरुङकै चेला हुन् ।

कास्की जिल्लाको विजयपुर गैरीगाउँ निवासी गुरुङ २०३५ साल कात्तिक २४ गते गोरखपुरबाट भारतीय सेनामा भर्ती भएका थिए । सेनामा भर्ती भएपछि पहिलो पटक उनले सिलोङ ५८ जिटिसीमा ट्रेनिङ गरे । त्यसपछि ७८ जिआर बटालियनमा पुगेका उनले रिकरुट ट्रेनिङदेखि नै बक्सिङ खेल्न सुरु गरेका थिए ।

कसरी जोडिए बक्सिङसँग ?

कास्की जिल्लामा फुटबलको एकदमै राम्रो संस्कार थियो । गुरुङका दाजु बक्सिङ खेल्थे । त्यसैले सानैदेखि उनमा चाहिँ फुटबल वा बक्सिङ खेल्ने हुटहुटी थियो । पिता सुवेदार डम्बरबहादुर गुरुङ भारतीय सेनामै थिए । दाइ सुवेदार कर्णबहादुर सानोमा बाबासँगै भारत बस्थे । ब्यारेकमा हाकिमका छोराहरूसँग सानैदेखि कर्णबहादुर बक्सिङ खेल्दा रहेछन् । पछि उनी पनि भारतीय सेनामै जागिरे भए ।

बिदामा घर आउँदा कर्णबहादुरले भाइलाई बक्सिङका विभिन्न पोज देखाउँथे । फोटोहरू देखाउँथे । जसले लोकबहादुरलाई सानै उमेरमा लोभ्याएको थियो । यही कारण हो, उनले रिकरुट ट्रेनिङदेखि नै यो खेललाईसँगै अगाडि बढाएको ।

भर्ती भएको एक वर्षपछि २०३६ सालमा उनले भारतीय सेनाको इन्टर कम्पनी बक्सिङ प्रतियोगितामा प्रतिस्पर्धा गरे । सेनाको ट्रेनिङबाट समय छुट्याउन कठिन थियो । तथापि प्राप्त थोरै समयलाई उनले बक्सिङ अभ्यासमा लगाएका थिए । थोरै अभ्यासको भरमा प्रतियोगितामा भाग लिए पनि उनी पहिलो सहभागितामै फाइनलसम्म पुगे । ‘बेस्ट लुजर’को पुरस्कार पनि पाए ।

सेनाको टोलीले भारतको राष्ट्रिय खेलकुदमा भाग लिन्थ्यो । सर्भिसेज च्याम्पियन भइसकेका उनले सेनाको प्रतिनिधित्व गर्दै राष्ट्रिय खेलकुद खेल्नु स्वाभाविक थियो ।

यो प्रतियोगिता सकिएलगत्तै सिलोङमै भारतीय सेनाको नयाँ पल्टन त्यही वर्ष ७८ जिआर सुरु भयो । नयाँ पल्टन स्थापनाका लागि समय धेरै लाग्यो । नयाँ पल्टनमा देशभरबाट आएका सेनाहरूमा धेरै खेलिसकेका अनुभवी बक्सरहरू पनि थुप्रै थिए । पल्टन स्थापनाकै क्रममा त्यही वर्ष इन्टर कम्पनी प्रतियोगिता भयो । जहाँ गुरुङ कमाण्ड प्लेयरहरूलाई पराजित गर्दै च्याम्पियन भए । त्यसपछि उनको बक्सिङ करियर उकालो लाग्दै गयो । ब्रिगेड च्याम्पियन भए । सर्भिसेज च्याम्पियन भएर बेल्ट पनि लिए । दुई पटक भारत च्याम्पियनसमेत भए ।

सेनाको टोलीले भारतको राष्ट्रिय खेलकुदमा भाग लिन्थ्यो । सर्भिसेज च्याम्पियन भइसकेका उनले सेनाको प्रतिनिधित्व गर्दै राष्ट्रिय खेलकुद खेल्नु स्वाभाविक थियो ।

२०४१ र २०४२ (सन् १९८४/८५ र १९८५/८६) को दुई वटा भारतीय राष्ट्रिय खेलकुदमा नेपाली नागरिक गुरुङ च्याम्पियन भए । राष्ट्रिय च्याम्पियन भएपछि भारतलाई नै प्रतिनिधित्व गर्दै उनले इन्डोनेसियाको जकार्तामा सन् २०४२ साल (सन् १९८५)मा सम्पन्न आठौं प्रेसिडेन्ट्स कप वल्र्ड लेभल च्याम्पियनसिपमा सहभागिताको अवसर पाए ।

‘पहिलो बाउट नै आयोजक इन्डोनेसियाको खेलाडीसँग थियो । आयोजकसँग परेपछि कम्ब्याट गेममा गाह्रो हुन्छ । म पनि बराबरी बाउटमा हारें,’ गुरुङले स्मरण गरे, ‘यता सेनाभित्र कमाण्ड लडेपछि भारतमा मलाई सर्भिसेज लड्न दिएन । त्यहाँ गुटबन्दी भयो । मलाई नेपाली भएर कम मौका दियो । भारतको टिमबाट खेल्न नपाएपछि म प्रशिक्षणतिर लागें ।’

भारतीय सेनाभित्रको खेलकुद संरचनामा सबैभन्दा पहिला इन्टर कम्पनी प्रतियोगिता हुन्छ । त्योभन्दा माथि इन्टर ब्यारेक हुन्छ । तेस्रो सिँढी भनेको डिभिजन कमान्ड प्रतियोगिता हो । डिभिजन कमान्डमा त्यो बेला नर्थ, इस्ट, साउथ, वेस्ट, सेन्ट्रल, नेभी र एयर फोर्सका च्याम्पियनहरूबीच सबैभन्दा ठूलो प्रतियोगिता सर्भिसेज च्याम्पियनसिप हुन्थ्यो ।

नेपाली भएकै कारण खेलाडीका रूपमा ठूलो अवसर नपाउने देखेपछि गुरुङले भारतको एनएसएनआइएस पटियालाबाट २०४३ सालमा (सन् १९८७/८८)मा डिप्लोमा इन बक्सिङ कोचिङ कोर्स गरे । खेलाडीका रूपमा नपाए पनि प्रशिक्षकको भूमिकामा भने उनले भारतीय बक्सिङलाई विश्व खेलकुदकै सबैभन्दा ठूलो मेला ओलम्पिकसम्म नेतृत्व गरे ।

उनकै प्रशिक्षणमा सन् १९९६ को एटलान्टा ओलम्पिकमा देवेन्द्र थापाले भारतको प्रतिनिधित्व गरेका थिए । २०४२ सालबाट २०५७ सालसम्म प्रशिक्षकको जिम्मेवारी साथ भारतमा काम गर्दा उनले भारतीय बक्सिङका वर्तमान मुख्य प्रशिक्षक नरेन्द्र रानासहित थुप्रै अन्तर्राष्ट्रिय खेलाडी निकाल्ने सफलता प्राप्त गरे ।

नेपाल फिर्ता

२०६१ साल (सन् २००४)मा भारतीय सेनाबाट रिटायर्ड भएपछि गुरुङ जन्मथलो पोखरा फर्किए । दुई वर्ष लगाएर घर बनाए । अनि २०६३ साल (२००६) मा रोजगारीका लागि इराक गए । पाँच वर्षको इराक बसाइमा पूर्णविराम लगाएर २०६६ साल (सन् २०११)मा पोखरा फर्किंदा पनि त्यहाँ बक्सिङ खेलको उपस्थिति अत्यन्तै न्युन थियो ।

‘दोस्रो राष्ट्रिय खेलकुदमा सँगै खेलेका साथी विद्या मरासिनी त्यो बेला पश्चिमाञ्चल खेलकुद निरीक्षक हुनुहुन्थ्यो । उहाँले कास्कीको बक्सिङ माथि उचाल्ने भनेर मलाई प्रशिक्षणका लागि बोलाउनुभयो । त्यसयता अहिलेसम्म प्रशिक्षण गराइरहेको छु । सातौं र आठौं राष्ट्रिय खेलकुदमा पनि मैले काम गरें,’ यसै महिनाको उत्तराद्र्धमा सुरु हुने नवौं राष्ट्रिय खेलकुदका लागि खेलाडीको सीप तिखारिरहेका गुरुङले भने ।

नवौं राष्ट्रिय खेलकुदलाई केन्द्रको सरकारले नेपाली खेलकुद उकास्ने ठूलो माध्यमका रूपमा प्रचार गरेको छ । प्रदेश सरकार बजेटको विवादमै रुमल्लिइरहेको छ । विभिन्न खेलका पदाधिकारीहरू खेल सामग्रीको जोहो गर्न नसकेर छट्पटिइरहेका छन् । गुरुङलाई यो सबथोकसँग मतलब छैन । उनी त बक्सिङका सिपाही हुन्, बक्सिङकै लागि जन्मिए जस्तै ।

पोखरामा राष्ट्रिय खेलकुद हुँदै गर्दा गुरुङलाई लाग्छ, ‘मैले आफै ३९ वर्षअघि यही भूमिमा स्वर्ण पदक जितेको थिएँ । फेरि यहीं हुँदै छ । एक त आफ्नो ठाउँमा यति ठूलो खेल महोत्सव हुँदै छ, त्यसमाथि चार दशकअघि आफूले खेलाडीका रूपमा स्वर्ण पदक जितेको ठाउँमा अहिले आफ्ना खेलाडीलाई जिताउनै पर्छ ।’

पूरा जीवन नै यही खेलमा समर्पित गरिसकेका गुरुङले नेपाली बक्सिङमा एउटा ठूलो समस्या देखेका छन् । ‘बाबुआमाले खेल्न दिँदैनन् । पढ्ने, काम गर्ने सब भ्याएर खेलाडीहरू अभ्यासका लागि आउनुपर्छ । त्यसैले नियमित गर्न सक्दैनन् । पर्याप्त खुराक पनि छैन । बक्सिङ खेलका लागि विशेष खालको खुराक आवश्यक पर्छ । खेललाई अगाडि बढाउने हो भने सबैभन्दा पहिला खेलाडीलाई हेर्नुपर्छ । खेलाडीलाई पर्याप्त मात्रामा खुराक र आर्थिक चिन्ता नहुने व्यवस्था मिलाउनुपर्छ । नत्र भने जति धेरै कुरा गरे नि, जति धेरै बजेट खर्च गरे पनि खेलकुदचाहिँ हुँदैन । खेलाडी नै नभए के को खेलकुद ?,’ गुरुङको खेलाडी मन बोल्यो ।

पोखरामा राष्ट्रिय खेलकुद हुँदै गर्दा गुरुङलाई लाग्छ, ‘मैले आफै ३९ वर्षअघि यही भूमिमा स्वर्ण पदक जितेको थिएँ । फेरि यहीं हुँदै छ । एक त आफ्नो ठाउँमा यति ठूलो खेल महोत्सव हुँदै छ, त्यसमाथि चार दशकअघि आफूले खेलाडीका रूपमा स्वर्ण पदक जितेको ठाउँमा अहिले आफ्ना खेलाडीलाई जिताउनै पर्छ ।’

उनले आफ्नै खेलाडीमध्येबाट दिवस गुरुङ र पवन गुरुङले स्वर्ण पदक जित्ने आशा गरेका छन् । अर्को एक जनाबाट पनि उनले स्वर्णको आस गरेका छन् ।

जनस्तरमै ठूलो महोत्सवका रूपमा गरिनुपर्ने नवौं राष्ट्रिय खेलकुदको यसपालिको तयारीबाट पनि गुरुङको चित्त बुझेको छैन । खेल संस्कार स्थापनाका लागि निकै महत्त्वपूर्ण हुने यो खेलमेलाको प्रचारप्रसार सही तरिकाले नभएको उनी गुनासो गर्छन । कुराकानीको बिट मार्दै उनी थप्छन्, ‘मैले आफैं खेल्दा २०४० सालमा यहाँ राष्ट्रिय खेलकुदको चहलपहल एकदमै धेरै थियो । अहिले त्योअनुसार केही देख्दिनँ ।’